Абылай хан – XVIII ғасырдағы қазақ халқының тағдырымен тікелей байланысты аса ірі тарихи тұлға. Оның билік құрған кезеңі қазақ хандығының саяси тұрақтылықты іздеген, бірлікке ұмтылған дәуірі болды. Абылай хан тек қолбасшы және саясаткер ғана емес, сонымен қатар халықтың рухани жадында күйшілік өнермен байланысты бейнеде сақталды. Жалпы қарайтын болсақ, Қазақ хандығы дәуірінде күй өнері халықтың ой-санасын, арман-мұратын жеткізетін қуатты рухани құрал болды. Ән мен жыр ауызша тарихтың сөздік жағын бейнелесе, күй болса сол дәуірдің үндік бейнесі, халықтың ішкі жан дүниесінің айнасы еді. Күй тек көңіл көтеретін әуен емес, елдің саяси-әлеуметтік өмірінің маңызды факторы ретінде қызмет атқарды десек қателеспеспіз.
Осы тұрғыдан алғанда, Абылай дәуіріндегі күйлердің мәні айрықша. XVIII ғасыр – қазақ қоғамы үшін сыртқы жауларға қарсы күрес пен ішкі бірлікті сақтаудың шешуші уақыты болды. Сол уақытта өнерпаз қайғыны да, қуанышты да домбыра тілімен сөйлетті. Осы тұрғыдан қарасақ, күй арқылы халық өз тарихын сақтап қана қоймай, ұрпаққа саяси ойды, бірлікке үндеген үнді аманат етті.
Күйшілер ол дәуірде тек орындаушы ғана емес, халық атынан сөйлейтін рухани тұлға болды. Домбыра үні арқылы олар елдің мұң-мұқтажын жеткізіп, күрделі мәселелерге үн қосты. Кейде күйдің өзі сөзден де артық мағынаға ие болатын. Бұған жоңғар қонтайшысы Қалдан Цереннің Абылайға жіберген елшісі туралы аңыз айқын мысал. Елшінің алдына келгенде Абылай хан ешбір сөз қатпай, тек күй орындатқан екен. Бұл үлкен дипломатиялық қадам еді. Хан елшіге нақты сөз айтпай, бірақ айтарын домбыра үнімен жеткізді. Елші оралып келгенде: “хан ештеңе демеді, тек домбырашыға «Бозайғыр» күйін тартқызды, сонымен ойын жеткізді” дейді. Сонда Қалдан: “Басқаны бағындырсаң да, Бозайғырдай асау қазақты бағындыра алмайсың” деп түйіндеген екен.
Абылай ханның есімімен байланысты күйлер қазақ халқының тарихи жадында ерекше орын алған. Бұл күйлердің аңыздық сипаты ғана емес, нақты оқиғалармен сабақтасып жататыны да байқалады. Ел аузындағы деректерге сүйенсек, Абылай хан күйлері көбіне жоңғар шапқыншылығы кезеңіндегі саяси жағдайлармен, халықтың еркіндікке ұмтылысы мен ханның елдік мүддені қорғау жолындағы күресімен байланысты туындаған.
Абылайдың күйлері жайлы алғаш жазғандардың қатарында Шоқан Уәлиханов пен Ілияс Жансүгіровтің есімдерін айтуға болады. Ал А.Затаевич алғашқылардың бірі болып Абылай хан күйлерін нотаға түсіріп, ғылыми айналымға енгізген. Ол «Қара жорға» күйін 1926 жылы жазып алып, бұл шығарманы Абылай дәуірінің айшықты туындыларының бірі деп бағалаған. «Қара жорға» арқылы хан күйлерінде нақты оқиғаларға арналған, адам сезімін, сол оқиғаның рухын бейнелейтін сарындардың бар екені анық байқалады. Бұл күйдің ырғақтық жүйесінде жорық алдындағы серпін, қозғалыстың бейнесі айқын көрініс табады.
Абылай ханға телінген күйлер қатарында «Садақ қақпай», «Майда жал», «Алабайрақ», «Бұлан жігіт» сияқты ондаған күйі жайлы деректер бар. Мәселен, 1934 жылы бүкілқазақтық айтыста Арқаның белгілі домбырашысы Ілияс Әубәкіров Абылайдың «Садақ қақпайды» күйі деп шерткен екен.
Тағы бір күйді Затаевичке Сәкен Сейфуллин орындап, оны “Терісқақпай” деп жаздырады. А.Затаевич түсіндірмесінде былай дейді.: «Қазақтардың айтуы бойынша, бұл маршты Орта жүз ханы Абылай ордасынан салтанатты сапарлатып шығып бара жатқан кезде домбырашылар тартатын. «Терісқақпай» деп аталудың себебі, оң қолдың қағысын төменнен жоғары «теріс қағып» алудан шыққан».
Кейін Затаевичтің нотасына қарап, Ақселеу Сейдімбек күйші Бегімсалға шертіп бергенде: “Бұл Садақ қақпайдың бір қайырымы ғой” деп жауап берген екен. Ақселеудің “Қазақтың күй өнері” еңбегіне үңілейік.
…Бұл күйлерінде өмірдің мән-мағынасы туралы ойлаған, ел қамы мен халық тағдыры жөнінде толғанған ойлы сезім бел алып жатады. Оған «Дүние қалды», «Қайран елім» сияқты күйлері жарқын айғақ. Маясар ақынның баласы Тұрабай ақсақалдың айтуында, «Дүние қалды» күйін Абылай хан 1781 жылы Түркістан сапарында көрген жайсыз түсін Бұқар жырауға жорытқан соң шығарып еді дейді. Бұл күйлерді Жезқазған облысының Шет ауданында Әбдуов Ілияс (1910–1990) тартқан. Ол кісі кезінде әйгілі Қыздарбек күйшіден үйреніпті.
Ахаң сол еңбегінде Абылайдың күйлері деп мына туындыларды тізіп шығады: «Ақ толқын», «Алабайрақ», «Бұлан жігіт», «Дүние қалды», «Дүние сарсаң», «Жетім торы», «Қайран елім», «Қара жорға» (екі түрі бар), «Қоржынқақпай», «Майда жал», «Майдақоңыр» (екі түрі бар), «Садаққақпай», «Сары бура», «Шанды жорық» .
Енді күйлер жайлы бірер сөз. Абылай ханға телінген күйлердің түпнұсқа аудиожазбасы сақталмағандықтан, оларды дәлме-дәл музыкалық тұрғыдан талдау оңай емес. Бүгінгі қолымыздағы нотаға түсірілген үлгілердің өзі сол дәуірдің үнін толық жеткізе ме, жоқ па, бұл да бөлек сұрақ. Себебі нотаға түскенде күйлер біршама өңдеуден өтеді, ал оны жеткізген күйшілердің өзі аутентикалық үлгіні қаншалықты сақтап орындағаны да күмәнді. Сондықтан Абылай күйлерін «дәл осылай болған» деп біржақты пікір айту қиын. Дегенмен, бізге жеткен он шақты күйдің нота нұсқаларын қарастыра отырып, олардың Арқа күйшілік дәстүріне тән белгілері айқын байқалатынын айтуға болады. Ал Жетісу өңірінде нотаға түскен күйлердің (мысалы, Б. Мүптекеев нотаға түсірген үлгілер) табиғатында архаикалық сарындар, ескі дәуірдің әуендік интонациялары сақталғанын көруге болады. Мұның өзі Абылайға қатысты күйлердің әр өңірде әрқалай интерпретацияланғанын аңғартады. Сонымен қатар Ілияс Әбдуов шерткен «Дүние қалды» мен Сәкен Сейфуллин орындаған «Терісқақпай» («Абылай маршы») күйлерінің әуендік жақындығы «бұл екеуі шынында бір күй ғой» деген ойға жетелейді.
Бүгінде тағы бір өзекті мәселе – Абылай сияқты тарихи тұлғаларды күйші, композитор ретінде көрсету үрдісі. Бір қауым «ол кісі күй шығармаған» деп қарсылық білдірсе, енді бірі «несі бар, Абылайдың күйші атануы оның абыройына абырой қосады» деп қолпаштап жүр. Шын мәнінде, мәселе Абылайды күйші деп тануда немесе танбауда емес. Ханның ел алдындағы беделі мен тарихтағы орны күй шығарды ма, жоқ па, соған қарай кемімейді де, арта қоймайды.
Бастысы, тарихи әділдікті сақтау. Өйткені, өткенге көз жүгірткен сайын, біз үшін ең құндысы – ақиқат. Сондықтан Абылай хан күйлері туралы айтқанда, құжаттық деректер мен ауызша жеткен әңгімелерді салыстырып, талдап, саралай білген жөн. Күмәнді тұстарға байыппен қарап, тарихи құжаттық дерек пен ауызша жеткен аңыз-әңгімелерді объективті түрде зерттей алсақ, халық жадында сақталған күйлердің өзі бізге сол дәуірдің рухын жеткізетіні анық.